Kossakowski Stanisław Szczęsny Fortunat (1795–1872), dyplomata w służbie rosyjskiej, literat, kolekcjoner i amator egiptolog. Był synem Józefa Dominika (zm. 1840), łowczego lit., i Ludwiki z Potockich, córki Szczęsnego, ur. w Hamburgu 4 I. Wychowywał się we Francji, uczęszczał do liceum Bonapartego w Paryżu. W r. 1812 zgłosił się- jako Ochotnik do wojska polskiego, ale już nie zdążył na plac boju, w r. 1815 zaczął pracować w biurach Rządu Tymczasowego, w r. 1818 został kamerjunkrem dworu Król. Pol. i w t. r. przydzielony został do poselstwa rosyjskiego w Rzymie (przy Watykanie), szczególnie dla spraw związanych z nową organizacją Kościoła w Król. Kongres., rozgraniczeniem diecezji, wydziałem teologicznym Uniw. Warsz. W r. 1822 został mianowany pierwszym sekretarzem poselstwa, pozostając w Rzymie do r. 1826. Podczas pobytu w Rzymie nawiązał żywe stosunki z tamtejszym światem literackim i artystycznym, poznał się z B. Thordwaldsenem, z którym prowadził układy o wykonanie pomnika M. Kopernika w Warszawie, i z J. F. Champollionem. K. zainteresował się jego odkryciami i stał się zwolennikiem i propagatorem jego teorii naukowych, naraziło go to nawet na ataki przeciwników Champolliona. Dla swego szefa ambasadora rosyjskiego przy Watykanie A. Italińskiego opracował memoriał Compte rendu sur le système hiérogliphique de Mr Champollion fait pour son excellence Mr d’Italiński par le comte Kossakowski (pozostał w rękopisie). Zdaje się, że K. wygłaszał jeszcze na ten temat odczyty w Rzymie, Petersburgu i Warszawie. Zamiłowania egiptologiczne K-ego miały charakter amatorski i nie wywarły żadnego wpływu na rozwój polskiej egiptologii. W Rzymie został członkiem malarskiej Akademii Św. Łukasza.
W r. 1826 powrócił K. do kraju i został szambelanem dworu Król. Pol. W l. 1827–8 przebywał w Petersburgu, gdzie brał udział w tamtejszym polskim życiu kulturalnym, poznał się m. in. z Mickiewiczem. W r. 1828 został mistrzem ceremonii dworu Król. Pol., m. in. dla przygotowania koronacji Mikołaja I. W r. 1832 miano mu zaproponować stanowisko ambasadora Rosji w Madrycie, ale K. w ówczesnych warunkach politycznych nie chciał tego przyjąć, został w t. r. członkiem Rady Stanu, w tym charakterze był członkiem komitetu reorganizacyjnego Tow. Kredytowego Ziemskiego; w r. 1840 został członkiem komisji do zbioru praw i rozporządzeń Król. Pol. W r. 1843 wycofał się z Rady Stanu. W r. 1858 mianowany p. o. prezesa Heroldii Król. Pol., w 1859 został jej prezesem i był nim aż do jej likwidacji w r. 1861. W r. 1859 otrzymał nominację na senatora i tajnego radcę.
K. osiadł wówczas na stałe w swych dobrach dziedzicznych na Litwie (które przekształcił w r. 1858 w ordynację). Należał do grona członków założycieli Tow. Rolniczego w Królestwie Polskim. W Wojtkuszkach jeszcze w r. 1820 zmniejszył pańszczyzny chłopskie do 104 dni w roku, później to samo uczynił i w innych swych dobrach: Brzostowicy Wielkiej i Lachowiczach, zniósł tam też wszelkie inne służebności darmowe względem dworu, uprawnienia patrymonialne w zakresie jurysdykcji odstępując samorządowi gromadzkiemu. W swych wsiach założył liczne szkoły wiejskie, schroniska dla starców, szpitale dla chorych i kalek oraz zasiłkowe kasy komunalne, które udzielały chłopom pożyczek. Zajmował się ulepszeniem techniki rolnej i rozwojem nowych gałęzi przemysłu rolnego, pracował nad ulepszeniem typu młockarki (patent wynalazcy od Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych 1855), skonstruował maszynę do prędkiej produkcji cegieł, założył jedyną w tych okolicach cukrownię. Był typem światłego, przedsiębiorczego ziemianina.
Od młodości zajmował się także K. pracą literacką, początkowo tylko w języku francuskim, w którym się kształcił w szkołach, później i w polskim. Pisał komedie o nikłej wartości artystycznej, komedie francuskie zebrane były w zbiorze: Répertoire du théâtre de société (T. 1 Paris 1857), zaś komedie polskie (m. in. Stara panna czyli intryga wiejska) w zbiorze Obrazy i charaktery z pierwszej połowy XIX wieku (P. 1859). Wiele rozpraw poświęcił zagadnieniom religijnym, poza tym zajmował się popularyzacją medycyny i higieny. Uprawiał również malarstwo, wykonał wiele obrazów treści religijnej dla różnych kościołów (w Lenkach, Duksztach, Brzostowicy Wielkiej, Szyrwintach, Częstochowie, Wojtkuszkach) i restaurował stare obrazy (w Żmujdkach i Szołkowie). K. malował pejzaże i portrety, a także miniatury, dwie z nich wystawił w r. 1836 w Warszawie. Inna jego miniatura (portret Ludwika Sobańskiego z 1812 r.) pokazana została w r. 1912 na wystawie w Warszawie (reprod. w: Lipkowski L., „Moje wspomnienia 1849–1912”, s. 98). W r. 1838 K. był przewodniczącym komitetu wystawy sztuki i przemysłu krajowego w Warszawie. Zajmował się także rzeźbą (in. in. wykonał rzeźbę Chrystus oddający klucze św. Piotrowi, popiersie biskupa P. d’Hautpoule) i architekturą. W l. 1857–62 K. zaprojektował budowę neogotyckiego pałacu w Wojtkuszkach, przebudową kierował B. Pawłowski. W Warszawie w swym pałacu (Nowy Świat 19) zgromadził duże zbiory w zakresie sztuki, starożytności (m. in. i egipskie), dawnej broni oraz bibliotekę i prowadził tam znany salon literacko-artystyczny. Żonaty był z Aleksandrą hr. Laval, córką emigranta francuskiego w Rosji, Jana, i Aleksandry z Kazickich (siostrą słynnej księżny Trubeckiej, żony dekabrysty, której decyzja towarzyszenia mężowi w zesłaniu na Syberię stała się m. in. kanwą utworu Alfreda de Vigny „Wanda”). Żona wniosła mu w posagu dobra w różnych guberniach Rosji, kopalnie miedzi (Archangielski Zawod na Uralu) oraz zbiory obrazów. Połączone te zbiory stworzyły podstawy znanej galerii obrazów, dla której salę miał sam K. zaprojektować. Zbiory te zostały już po zgonie K-ego przewiezione do Wojtkuszek (ówczesny pow. wiłkomierski gub. kowieńskiej), gdzie uległy rozproszeniu w czasie pierwszej wojny światowej; zbiory muzealne wywieziono przeważnie do Rosji, książki zostały w większej części wcielone później do bibliotek kowieńskich. W r. 1838 otrzymał K. Order Św. Stanisława I kl. Zmarł K. w Warszawie 26 V 1872 r., pochowany został w krypcie kościoła Przemienienia Pańskiego przy ul. Miodowej w Warszawie. Żona zmarła w r. 1886. Pozostawił syna Stanisława Kazimierza (ur. 1837), heraldyka, oraz córki: Katarzynę Łempicką i Aleksandrę Platerową.
Portret K-ego Dawidowicza (kopia?, olej na płótnie, własność Elżbiety Kossakowskiej w Brwinowie pod Warszawą), popiersie marmurowe dłuta B. Thorwaldsena (1825, własność Muzeum Thorwaldsena w Kopenhadze), V. Brix, popiersie K-ego (brąz, 1855) – wszystkie podob. reprod. w: „Biul. Hist. Sztuki” 1967 s. 86–8, podob. K-ego (drzeworyt) w „Tyg. Illustr.” 1872 nr 238 s. 13; – Estreicher, II; W. Enc. Ilustr.; Łoza, Architekci, (Pawłowski Bonifacy); Boniecki; Kossakowski S. K., Monografie historyczno-genealogiczne niektórych rodzin polskich, W. 1859 s. 253–5, Wyd. 2., W. 1876 I 162–5 (odmienny tekst); Chwalewik, Zbiory pol., II 519; Pamiętnik wystawy miniatur oraz tkanin i haftów …, W. 1912 s. 14; – Brensztejn M., Zbiory prywatne w gub. kowieńskiej, „Kur. Lit.” 1906 nr 232; David M. V., Le débat sur les écritures et l’hiéroglyphe aux XVII et XVIII siècles, Paris 1965 s. 126–7, 131; Grabski W., Historia Towarzystwa Rolniczego 1858–1861, W. 1904 II 375; Kartasińska I., Zapomniany warszawski egiptolog, „Stolica” 1963 nr 3; Korotyński W., S. hr. K., „Tyg. Illustr.” 1872 nr 238–9; Livšyc I. P., Iz istorii russkoj egiptologii, „Palestinskij Sbornik” T. 3 (71): 1958; Reychman J., Z nieznanych kart orientalistyki polskiej XIX wieku: zainteresowania egiptologiczne S. S. K-ego, „Przegl. Orientalistyczny” 1966 nr 2 (58); Ryszkiewicz A., Początki handlu obrazami w środowisku warszawskim, Wr. 1953 s. 83 i 103 (reprod. 19 z wnętrzem pałacu Kossakowskich w Warszawie, z galerią obrazów ok. 1885 i reprod. 20 przedstawiająca zbiory Kossakowskich w Wojtkuszkach); – Materiały do biografii, genealogii i heraldyki polskiej, Buenos Aires 1967 II; Źródła do dziejów sztuki polskiej, T. I: Warszawskie wystawy sztuk pięknych w l. 1819–1845, Oprac. S. Kozakiewicz, Wr. 1952; – „Biul. Hist. Sztuki” 1953 nr 1 (rec. A. Ryszkiewicza książki „Warszawskie wystawy sztuk pięknych”); „Czas” 1886 nr z 6 VI (nekrolog Aleksandry z Lavalów Kossakowskiej); – Kossakowski S. K., Pamiętniki (rkp., część była wydana na pocz. XX w., całość dziś w posiadaniu Zofii z Kossakowskich Szanajca w Warszawie); – Informacje Andrzeja Ryszkiewicza i Krzysztofa Górskiego.
Jan Reychman